آنالیز بدن چیست و چگونه به افزایش سلامت ما کمک می کند

آنالیز بدن یعنی سنجش ترکیب بدن. ترکیب بدن (Body Composition) نشان‌دهنده آن است که بدن از چه اجزایی تشکیل‌ شده است. ترکیبات بدن به مجموعه بافت چربی (Fat)، بافت غیر چربی (Lean)، آب (Water) و مواد معدنی استخوانی (Bone mineral content) اطلاق می‌شود و در پنج سطح اتمی، مولکولی، سلولی، بافت‌ها و کل بدن اندازه‌گیری می‌شود.

سطوح ترکیب آنالیز بدن

۱- سطح اتمی

اولین سطح از ترکیبات بدن بوده که متشکل از عناصر اصلی تشکیل‌دهنده بدن ازجمله اکسیژن، هیدروژن، کربن، نیتروژن و کلسیم است.

۲- سطح مولکولی

دومین سطح است که از ترکیبات مولکولی اصلی از جمله آب، پروتئین، گیلیکوژن، مواد معدنی و چربی تشکیل شده است.

۳- سطح سلولی

این سطح از سه جزء اصلی سلول و مایع خارج سلولی و مواد جامد سلولی تشکیل شده است. این سطح در ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای اهمیت ویژه‌ای دارد.

۴- سطح بافتی

این سطح از بافت‌های اصلی و اندام‌ها تشکیل شده است.

۵- سطح کل بدن

این سطح، شامل شاخص‌های تن سنجی یا آنتروپومتری اصلی مثل قد، محیط، پهنا و عرض، ضخامت چین پوستی و سایر معیارهای وزن بدن، چگالی (دانسیته) و حجم است.

هدف از آنالیز بدن چیست؟

به کمک دستگاه‌های تعیین‌کننده آنالیز بدن می‌توان به میزان دقیق آب داخل و خارج سلولی، چربی و عضله بدن را به تفکیک بالاتنه و پایین‌تنه و راست و چپ بدن پی برد و درنهایت برنامه تغذیه‌ای و ورزشی دقیق‌تری برای فرد، تنظیم کرد. همچنین بدین‌وسیله می‌توان تغییرات وزنی بدن را با دقت بیشتری موردتوجه قرار داد و در فرد ایجاد هدف و انگیزه نمود. هرچند با تعیین اندازه‌ها و ترکیب بدن می‌توان تخمینی از وضعیت تغذیه‌ای به دست آورد ولی کمبود‌های تغذیه‌ای فرد مشخص نخواهد شد، بنابراین باید از سایر روش‌های ارزیابی (شاخص‌های بیوشیمیایی خون و ادرار) استفاده کرد.

چرا باید نسبت به ترکیب بدنمان آگاه باشیم؟

آگاهی از ترکیب بدن سنن حفظ تندرستی، کسب زیبایی و تناسب‌اندام، عملکرد بهتر در ورزشکاران و تعیین وزن بهینه به‌ویژه در ورزش‌های وابسته به وزن می‌شود. همچنین با آگاهی پیدا کردن از میزان چربی بدن و مقایسه آن با استانداردهای جهانی می‌توان افراد را بر اساس جنسیت و سن در چهارگروه لاغر، سالم، اضافه‌وزن و چاق تقسیم‌بندی نمود.

آگاهی از ترکیب بدن سنن حفظ تندرستی، کسب زیبایی و تناسب‌اندام، عملکرد بهتر در ورزشکاران و تعیین وزن بهینه به‌ویژه در ورزش‌های وابسته به وزن می‌شود.

چرا آنالیز ترکیبات بدن بر روش BMI برتری دارد؟

شاخص توده بدن BMI))، نسبت وزن برحسب کیلوگرم به مجذور قد برحسب متراست. این روش که به علت سهولت آن عمومیت دارد، اغلب برای تعیین سطح سلامتی مرتبط با اضافه‌وزن به کار می‌رود؛ اما این روش برای گروه‌های مسن، زنان حامله و یا ورزشکارانی که خیلی عضلانی هستند (پاور لیفتینگ‌کاران) مناسب نیست، زیرا وزن چربی و بدون چربی را تفکیک نمی‌کند و افرادی را که توده عضلانی زیادی دارند را به‌عنوان چاق در نظر می‌گیرد. در متد آنالیز ترکیبات بدن این خطاها و اشتباهات دیگر پیش نخواهند آمد.

روش‌های آزمایشگاهی سنجش ترکیب بدنی و آنالیز آن

سنجش میزان کل آب بدن

وزن‌کشی زیر آب (هیدرواستاتیک)

حجم‌سنجی جا به جایی هوا

سنجش جذب فوتون (DEXA: Dual-Energy X-Ray Absorptiometry)

مقاومت بیوالکتریکی یا بیوالکتریال امپدانس (BIA)

تصویربرداری با کیفیت مغناطیسی (MRI)

پروتئین کل بدن

اندازه‌گیری پتاسیم کل بدن

عکس‌برداری کامپیوتری یا سی‌تی‌اسکن

سونوگرافی و تصویرنگاری یا رزونانس مغناطیسی

سنجش میزان کل آب بدن

برای سنجش میزان کل آب بدن، به‌این‌ترتیب عمل می‌کنند که مقدار مشخصی از آبی که به‌وسیله ترتینوم (ایزوتوپ رادیواکتیو هیدروژن) یا دوتریوم (ایزوتوپ سنگین و پایدار هیدروژن) و یا ایزوتوپ سنگین و پایدار اکسیژن نشان‌دار شده است را به‌صورت رقیق‌شده از طریق تزریق وریدی و یا در برخی از موارد به‌صورت خوراکی به شخص مورد آزمایش می‌دهند و پس از گذشت سه ساعت و برقراری تعادل کامل از بزاق خون و ادرار وی نمونه‌برداری می‌کنند و غلظت این عناصر را از طریق پرتونگاری می‌سنجند و کل آب بدن را به دست می‌آورند.

ازآنجایی‌که توده بدون چربی بدن از ۷۳ درصد آب تشکیل‌شده است، با استفاده از تقسیم کل آب بدن به ۷۳/۰ می‌توان توده بدون چربی بدن را محاسبه کرد. راه دیگر محاسبه توده ماهیچه‌ای و وزن بدون چربی بدن، میزان دفع کراتینین از طریق ادرار است. میزان کراتینین دفعی می‌تواند تحت تاثیر رژیم غذایی قرار گیرد.

وزن‌کشی زیرآب (هیدرواستاتیک)

هدف از این روش، محاسبه چگالی (دانسیته) بدن است که می‌توان درنهایت درصد چربی بدن را از طریق فرمول زیر محاسبه کرد.

درصد چربی بدن= وزن چربی / کل وزن بدن

در این روش، ابتدا وزن خشک فرد با ترازو اندازه‌گیری می‌شود. سپس آزمودنی با حداقل لباس در یک وضعیت خاص وارد مخزن می‌شود تا زمانی که کل بدنش وارد آن شود البته باید هوای داخل ریه‌ها را هم تخلیه کند. شخص باید تا زمانی که وزن زیرآب او ثبت‌نشده در داخل آب بی‌حرکت بماند. این فرایند چندین بار تکرار می‌شود تا این‌که به یک میزان قابل‌قبول برسند.

حجم‌سنجی جابه‌جایی هوا

این روش نیز که بر اساس دانسیته بدن است. از دقت نسبتا بالایی برخورداراست و برای تمامی گروه‌های سنی به سهولت و در زمان کم قابل‌اجرا است.

دانسیته یا چگالی بدن در آنالیز بدن چه مفهومی دارد؟

در دمای طبیعی بدن انسان، دانسیته بافت چربی در حدود ۹۰۰/۰ گرم بر سانتی‌متر مکعب است و میزان تقریبی دانسیته توده چربی در حدود ۱۰۰/۱ گرم بر سانتی‌متر مکعب است. در کل می‌توان گفت، با توجه به تفاوت ترکیب بدن در افراد مختلف، این میزان بین ۱۰/۱-۹۰/۰ گرم بر سانتی‌متر مکعب متغیر خواهد بود. با استفاده از میانگین دانسیته بدن، می‌توان درصد چربی بدن را محاسبه کرد.

سنجش جذب فوتون (DEXA)

این روش که یک روش معتبر جهت آنالیز ترکیب بدنی است. بر اساس مقاومت در مقابل عبور اشعه ایکس انجام می‌شود و به تفکیک وزن بدن به چربی کل بدن، توده بدون چربی، استخوان‌ها و مواد معدنی بدن می‌پردازد. کل این فرایند در حدود 10 تا 20 دقیقه زمان نیاز دارد.

مقاومت بیوالکتریکی

این روش که روشی غیرتهاجمی و آسان است، به بررسی آنالیز ترکیب بدن بر اساس مقاومت در برابر جریان الکتریکی می‌پردازد در این روش، یک جریان الکتریکی خفیف از بدن فرد عبور داده می‌شود میزان مقاومت نسبت به عبور جریان، با یک دستگاه تحلیل‌کننده مقاومت الکتریکی زیستی اندازه‌گیری می‌شود. همچنین آب کل بدن را می‌توان با این روش محاسبه نمود؛ زیرا الکترولیت‌های موجود در آب بهترین هادی جریان الکتریکی هستند. زمانی که حجم آب زیاد باشد عبور جریان در بدن با مقاومت کمتر انجام می‌شود در مورد چربی برعکس است. این دستگاه، آنالیز بدن کودکان و افراد مسن را به سهولت و در مدت‌زمان ۵ دقیقه انجام می‌دهد.

چه پارامتر‌هایی توسط این دستگاه آنالیز می‌شوند؟

بالغین

وزن

حجم توده چربی

حجم توده عضلانی

میزان کل آب بدن

شاخص توده بدن (BMI)

درصد چربی بدن

نسبت دور کمر به باسن (WHR)

میزان متابولیسم پایه (BMR)

میزان ترکیبات قسمت‌های مختلف بدن به‌طور مجزا

کودکان

منحنی رشد (قد، وزن)

امتیاز رشد

جدول تناسب بدن

میزان کل آب بدن

میزان پروتئین و مواد معدنی

توده چربی بدن

شاخص توده بدن (BMI)

تعیین درجه چاقی

میزان متابولیسم پایه

با توجه به اطلاعات ناشی از آنالیز ترکیب بدن می‌توان یک رژیم لاغری مناسب به همراه برنامه تمرینی مخصوص، برای هر فرد را تبیین کرد.

نکات قبل از انجام آنالیز ترکیب بدنی:

عدم مصرف الکل و کافئین در روز قبل از اندازه‌گیری

عدم انجام ورزش 4 تا 6 ساعت قبل از اندازه‌گیری

مصرف 2 تا 4 لیوان آب 2 ساعت قبل از اندازه‌گیری

تخلیه مثانه بلافاصله قبل از اندازه‌گیری

متعارف بودن دمای هوا

لزوم هیدراسیون طبیعی فرد در زمان اندازه‌گیری

همراه نداشتن زیورآلات و تلفن همراه در زمان انجام آنالیز بدن

در چه شرایطی نمی‌توان آنالیز ترکیب بدنی را انجام داد؟

بارداری، عادت ماهیانه، وجود پروتز یا پلاتین در بدن.

ارتباط دستگاه آنالیز بدن با سلامت اندام‌ها

با کمک اطلاعات این دستگاه می‌توان به مشکلات گوارشی، میزان سلامت مفاصل و استخوان‌ها، میزان مقاومت انسولینی، وضعیت سلامت قلب و عروق، سلامت دستگاه تناسلی، اختلال در عملکرد کبد، مشکلات تنفسی و ریوی، تعیین سلامت مغز. میزان سختی جدار عروق پی برد.

تصویربرداری باکیفیت مغناطیسی (MRI)

MRI یک روش بی‌خطر و ایمن بر پایه اشعه ایکس است که در آن رشته‌های مغناطیسی، آب و سلول‌های بدن را تحریک می‌کنند و سیگنال‌های قابل‌اندازه‌گیری جهت تشخیص میزان چربی بدن و بافت بدون چربی تولید می‌کنند. طی این روش شخص داخل یک محفظه مغناطیسی دراز می‌کشد و در همین حال کامپیوتر بدن او را اسکن می‌کند. این فرایند در حدود 30 دقیقه زمان می‌برد.

پروتئین کل بدن

پروتئین موجود در بدن را می‌توان از کل میزان نیتروژن بدن تخمین زد.در این محاسبه، نیتروژن بدن تبدیل به پروتئین می‌شود، بدین ترتیب که ۱۶ درصد از کل پروتئین نیتروژن است.

اندازه‌گیری پتاسیم کل بدن

با سنجش میزان پتاسیم، می‌توان میزان توده بدون چربی FFM که حاوی بیش از ۹۰ درصد پتاسیم بدن است را محاسبه نمود. بدین ترتیب که تمامی عناصر پتاسیم و از جمله پتاسیمی که در بدن انسان وجود دارد، از نوع ایزوتوپ رادیواکتیو طبیعی و پتاسیم K۴۰ بوده که از خود، اشعه گاما ساطع می‌کنند. با اندازه‌گیری این اشعه‌ها توسط دستگاه‌های مخصوص می‌توان میزان عنصر پتاسیم را به دست آورد. سپس با توجه به این فرض که توده بدون چربی بدن به ترتیب در مردان و زنان حاوی ۶۶ و ۶۰ میلی مول پتاسیم به ازای هر کیلوگرم است. با فرمول‌های خاص میزان توده بدون چربی (چربی آزاد) سنجیده می‌شود. ازآنجاکه این روش نیاز به تجهیزات کامپیوتری قوی دارد و بسیار گران است، زیاد مورداستفاده نیست.

کامپیوتری یا سی‌تی‌اسکن

این روش عبارت است از تابش‌های متعدد دسته پرتو اشعه ایکس بسیار باریک گرداگرد یک دایره ۳۶۰ درجه و تفسیر کامپیوتری این تابش‌ها.

سونوگرافی و تصویرنگاری یا رزونانس مغناطیسی

این روش در سال‌های اخیر به‌عنوان یک روش فراگیر و مهم تصویرنگاری آنالیز بدن، رشد فزاینده‌ای داشته و دلیل این امر، کنتراست بالای بافت نرم، قدرت تمایز بافتی و توانایی اخذ تصویر در هر جهت از بدن است. در این روش تولید و انتشار سیگنال‌های رادیوفرکانس بر هسته‌های هیدروژن استوار است. این روش به دلیل بی‌خطر بودن حتی برای کودکان کاربرد بالایی دارد.

روش‌های میدانی آنالیز بدن

تعیین ضخامت چین‌پوستی

آنتروپو متری (تن سنجی)

تعیین ضخامت چین‌پوستی

روش ضخامت چین پوستی، روش غیرمستقیمی است که در آن، ضخامت بافت چربی زیر پوستی با وسیله‌ای به نام کالیپر بر اساس دانسیته یا درصد چربی بدن، با دقت کافی اندازه‌گیری می‌شود. این متد که قابل اجرا در محل‌های مختلف است، نیاز به دقت و مهارت بالای آزمونگر دارد. اندازه‌گیری ضخامت چین پوستی بر پایه دو فرضیه انجام می‌شود: ۱- ضخامت بافت چربی در ناحیه اندازه‌گیری نمایانگر کل ذخایر بدن است ۲- محل اندازه‌گیری نمایان گر حد وسط ضخامت کل ذخایر زیر پوستی است. معمولا اندازه‌گیری‌ها در نواحی ماهیچه سه سر، ماهیچه دوسر، بالای ماهیچه ستیغ لگنی و زیر ماهیچه شانه صورت می‌گیرد.

روش ضخامت چین پوستی، روش غیرمستقیمی است که در آن، ضخامت بافت چربی زیر پوستی با وسیله‌ای به نام کالیپر بر اساس دانسیته یا درصد چربی بدن، با دقت کافی اندازه‌گیری می‌شود.

برآورد درصد چربی با استفاده از اندازه‌های چین پوستی به دو روش متداول (انجمن AAHPERD) و Jackson & Pollock (J-P) انجام می‌شود.

اندازه‌گیری چین پوستی به روش AAHPERD

در روش AAHPERD، درصد چربی را از جمع چین پوستی دو ناحیه سه سر بازویی تحت کتفی برآورد می‌کنند. امروزه سنجش چین پوستی ساق پا جایگزین قسمت تحت کتفی شده است.

اندازه‌گیری چین پوستی Jackson & Pollock (J-P)

روش جکسون و پولاک با استفاده از جمع سه چین پوستی ونموگرام، معادله‌ها و جداول درصد چربی بدن را در هر دو جنس به صورت جداگانه محاسبه می‌کند.

سه جایگاه ویژه مردان عبارت‌اند از: ران، سینه و شکم.

سه جایگاه ویژه زنان عبارت‌اند از: ران، سه سربازویی و فوق خاصره‌ای.

آنتروپومتری (Anthropometry)

آنتروپومتری یا تن سنجی از دیگر روش‌های میدانی آنالیز ترکیب بدن است. این کلمه از دو بخش Anthropos به معنی انسان و Metric به معنای اندازه‌گیری و سنجش تشکیل شده است. در این روش به بررسی و مطالعه ابعاد، شکل، ترکیب، تاثیرات بلوغ و عملکرد بدن انسان برای استفاده، مقایسه و دسته‌بندی انسان‌شناختی می‌پردازد که شامل اندازه‌گیری‌های بدن (قد، وزن، طول، پهناها، محیط‌ها، درصدچربی بدن و تیپ بدنی) است.

ابزارهای موردنیاز در آنتروپومتری عبارت‌اند از: کالیپر چین پوستی (SLIMGUIDE)، کالیپر استخوانی (BONIMETER)، متر آنتروپومتری (Lufkin W606PM) و ترازو.

کاربرد‌های آنالیز بدن به روش آنتروپومتری چیست؟

ارگونومی

بررسی و نظارت الگوهای رشد

بررسی تغییرات همراه با تمرین

تعیین سوماتوتایپ (ریخت‌شناسی)

شناسایی استعداد‌ها برای ورزش‌های مختلف

تعیین شاخصه‌های بلوغ و تخمین دقیق قد نهایی با توجه به سن استخوانی فرد

تخمین استقامت قلبی و عروقی و دستگاه تنفسی

مشخص نمودن درصد چربی دقیق بدن

مشخص نمودن ضریب بیماری‌های متابولیک

اهمیت آنالیز بدن به روش آنتروپومتری در ورزش

Kinanthropometry یا دانش پیکر‌شناسی زیر مجموعه دانش آنتروپومتری است که به بررسی کاربردی ابعاد و اندازه‌های مختلف بدن انسان در زمینه استعدادیابی ورزشی می‌پردازد. از جمله مزایای استعدادیابی ورزشی با این روش آنالیز بدن، می‌‌توان به کاهش زمان مورد نیاز برای رسیدن به اوج عملکرد ورزشی، افزایش اعتمادبه‌نفس ورزشکاران، افزایش طول عمر یک ورزشکار و گرایش افراد به سمت رشته‌هایی که از نظر جسمانی، فیزیولوژیکی و روانی برای آن‌ها مناسب‌تر هستند، اشاره کرد.

آنالیز بدن بر اساس محیط برخی قسمت‌های بدن

اندازه‌گیری محیط نواحی مختلف بدن برای تخمین توده عضلانی (ذخایر پروتئین بدن) و ذخایر چربی بدن مورداستفاده قرار می‌گیرد. از این معیار‌ها معمولا در زمان‌هایی که قد و وزن را نمی‌توان محاسبه کرد، استفاده می‌کنند. به طور مثال برای مشخص کردن خطر کم‌خوری یا پر‌خوری فرد.

نسبت دور کمر به دور باسن (WHR)

این میزان برآوردی از توزیع زیر پوستی و داخل شکمی بافت چربی و عضلانی است. میزان بیش از یک، در مردان و بیش از ۸/۰ در زنان، به معنای افزایش خطر بیماری و مرگ‌ومیر است.

محیط وسط بازو (MAC)

نمایانگر عضلات حرکتی، استخوان و چربی زیرجلدی (پوستی) است. در افرادی که نمی‌توان وزن آن‌ها را اندازه‌گیری کرد، از این روش برای غربالگری و به عنوان روش سریع ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای در درازمدت استفاده می‌شود.

محیط ماهیچه وسط بازو (MAMAC)

این روش، روش بسیار سریعی برای تخمین میزان توده عضلانی بدن محسوب می‌شود.

آنالیز ترکیب بدن از دیدگاه شلدون

اندازه‌گیری ساختار جسمانی بدن انسان به شیوه علمی، سوماتوتایپ نامیده می‌شود. ریخت‌شناسی، تیپ سنجی یا سوماتوتایپ، روشی است برای توصیف فیزیک انسان درباره شکل و ترکیب بدن که برای اولین بار توسط ولییام شلدون ارائه شد. تئوری‌های ارائه‌شده توسط شلدون به مرجعی برای تحقیقات در حوزه‌های کاهش وزن، ورزش و تناسب‌اندام تبدیل شدند. شلدون اندام انسان را در سه گروه اندومورف، مزومورف واکتومورف توصیف کرد. هرچند باید گفت که بدن هر انسان، دقیقا با یکی از این دسته‌ها هماهنگ نیست، بلکه ویژگی‌هایی از هرکدام را دارد که درمجموع سبب می‌شود، یکی از این تیپ‌ها در مقایسه با بقیه، نمود بیشتری در فرد پیدا کند.